Książka francuskiego historyka Nicolasa Wertha pod szokującym tytułem Wyspa kanibali opisuje jeden z lepiej udokumentowanych przypadków związanych z przymusowym przesiedlaniem ludności w latach 30. XX wieku w Rosji.

Autor pisze: „Czego uczy nas wyjątkowo dobrze udokumentowany – w porównaniu z innymi przypadkami masowych deportacji – epizod Wyspy Kanibali? Przede wszystkim pokazuje tragiczną realizację utopii: utopii wielkiego przedsięwzięcia inżynierii społecznej, biurokratycznego i policyjnego planu zmierzającego do „oczyszczenia” pewnych obszarów państwa, głównie miast, z „elementów zdeklasowanych i społecznie szkodliwych” poprzez zesłanie ich w „rejony-śmietniska” na Syberii.”

Werth nakreśla tło tragicznych wydarzeń. Wyjaśnia czym było rozkułaczanie, kto i za co trafiał na zesłanie na Syberię, czym różni się obóz pracy przymusowej od osiedli specjalnych. Jak doszło do zesłania 6000 osób na Nazino (tytułową wyspę) i zostawienia ludzi uznanych przez władzę za „elementy zdeklasowane i szkodliwe społecznie” bez nadzoru, żywności i opieki medycznej.

Sprawa Nazino prawdopodobnie nie ujrzałaby światła dziennego, gdyby nie młody funkcjonariusz komunistyczny Wasilij Arsieniewicz Wieliczko, który przeprowadził dochodzenie w sprawie zesłanych. Odwiedził wyspę, a także kolejne miejsca osiedlenia skazanych. Raport, który był efektem jego pracy, wysłał swojemu bezpośredniemu przełożonemu, a także do samego Stalina. Sprawa nabrała rozpędu, powołana komisja miała wyjaśnić co dokładnie się stało i dlaczego, a także jej zadaniem było wskazanie winnych. Oczywiście, niektórzy urzędnicy zostali ukarani, ale niewiele to pomogło ludziom z Nazino. Mimo że śledztwo ujawniło, że część osób została na Syberię zesłana przypadkiem, nie dostali oni możliwości powrotu do swoich domów.

Werth podaje przykłady takich sytuacji – ktoś wyszedł na chwilę z domu, bez dokumentów, po papierosy i został schwytany w łapance; ktoś przejazdem zatrzymał się w Moskwie – został zesłany na Syberię; kandydat na członka partii wysłany przez swój kołchoz po zakup chleba do Moskwy – to samo. Mimo że trudno zaliczyć te osoby do mglistej i niejasnej kategorii osób „elementów zdeklasowanych i szkodliwych społecznie”.

Autor, historyk Nicolas Werth, znany jako współautor słynnej Czarnej księgi komunizmu, pracował na źródłach (kilkadziesiąt stron przypisów!). Po książkę z pewnością powinien sięgnąć każdy zainteresowany stalinowską Rosją. ja szukam kolejnych lektur dotyczących tego okresu.

Nicolas Werth, Wyspa kanibali. 1933 Deportacja i śmierć na Syberii, tłum. Marta Szafrańska-Brandt, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011.